VONDELS EEUWIGE HOUDBAARHEID

Het toneelstuk Gijsbreght van Amstel heeft meer dan 350 jaar dienst gedaan in de Amsterdamse Stadsschouwburg. Het is de enige Nederlandse klassieker en veel mensen kennen een paar regels uit dit stuk. Het is geschreven in alexandrijnen en dat betekent dat je per regel zes maal in je handen kunt klappen – als je gevoel voor ritme hebt. Als een acteur  de zinnen niet goed indeelt en niet goed begrijpt, kan hij met alexandrijnen een menigte wakkere scholieren binnen vijf minuten  in een diepe slaap brengen.

Vroeger was de Gijsbreght het eerste toneelstuk dat je te zien kreeg. Als opgroeiend kind zag ik het meermaals, met Han Bentz van den Berg in de titelrol en Ank van der Moer als Badeloch. Ik herinner me dat ik daarbij diep verontwaardigd was van het onrecht dat de edele Amsterdammer was aangedaan.

Joost van den Vondel kreeg de opdracht om voor de openingsvoorstelling van de nieuwe schouwburg een stuk te schrijven dat hij (in zijn eigen woorden) “smakelijk moest maken voor het volk, door gebeurtenissen in hun herinnering te roepen die te maken hebben met eigen vorsten en voorouders.” Vondel ging 350 jaar terug in de geschiedenis en kwam uit op 1296, het jaar waarin graaf Floris V vermoord werd door een groep edellieden, onder wie Gijsbreght van Amstel. Een geweldig thema. Een Amsterdams edelman achtervolgd door de nakomelingen van Floris V. Waar gebeurd ook nog! Dat het stuk in de details niet klopt met de werkelijkheid maakt niet uit. Vondel moest er bij voorbeeld rekening mee houden dat de schouwburg op Tweede Kerstdag  geopend zou worden. Dus liet hij het stuk op de middag voor Kerst beginnen. 

Als wij in een totalitair geregeerde monarchie zouden leven, zou de Gijsbreght zeker elk jaar met Kerst worden opgevoerd. Maar in een tijd dat de Stadsschouwburg ITA wordt genoemd, geldt een dergelijke dwang niet. Maar wij Amsterdammers laten het kernstuk van de grootste Nederlandse dramatische dichter niet onder het stof liggen.

Nu even een zijsprong. Ik bezit een huis in Italië in een streek waar veel Nederlanders op vakantie gaan. Onder mijn huis heb ik een koele duistere ruimte de Grotta di Carlo genoemd en ik organiseer daar elke zomer  kleine leesvoorstellingen, boekaanbiedingen, lezingen of concertjes. Soms heb ik er wat Nederlands acteertalent bij de hand, zoals Xander Straat, schrijfster Marijke Schermer, journalist Peter Brusse, dramaturg Pauline Geerlings, ex-mimer Amos de Haas en woordvoerder Joost Heeroma.

Vorige zomer heb ik voor dit clubje de Gijsbreght gestript. Ik verving alle onbegrijpelijke woorden door begrijpelijke, in rijmende en metrisch kloppende verzen. Maar bovenal onderzocht ik wat er geschrapt kon worden zonder de plot van het stuk te ondermijnen. Er gebeurt veel dubbel-gruwelijks in de Gijsbreght. In dat geval kapte ik de zwakste variant. Vondels teksten zijn nooit saai. Op sommige plekken culmineert het genie. Dan sta je als bewerker te juichen in de kantlijn.

Naarmate de eerste helft van het stuk door mij uitgedund werd, leek het of de tweede helft won aan gewicht. Het zijn de scènes waarin de rol van Badeloch de toon bepaalt. Gijsbreght en de zijnen vechten klungelig door in een niet te winnen gevecht. Het wordt een bijna suicidale actie met als enig resultaat dat er ook flink wat doden aan de andere kant vallen.

Badeloch echter, doorziet de situatie en ze weet wat ze wil. Ze laat zich niet de rol van kindermeisje van haar nageslacht opdringen. Ze doet haar huwelijksbelofte gestand en kiest de zijde van haar man. Zonder tussenkomst van de deus ex machina in de vorm van de aartsengel Michael, was de familie Van Amstel van de kaart geveegd. De aartsengel voorspelt dat de terugkomst van de Van Amstels samenvalt met de opening van de nieuwe schouwburg. Ook toevallig! Toch zal ik de laatste zijn die de grote schrijver verwijt dat hij een likje stroop smeerde om de monden van de financiers van het spektakel. Er was vast behoefte aan brood op de plank in huize Vondel.

Gijsbreght van Amstel door Dood Paard is 23 dec t/m 3 jan te zien in het Bellevue Lunchtheater theaterbellevue.nl/gijsbreght

Carel Alphenaar is geboren ruim een maand voor aanvang Wereldoorlog II. Met zijn liefde voor toneel was hij een vreemde eend in de bijt van muziekfamilie Alphenaar. Na een korte loopbaan bij de haute finance, sloot hij zich in 1966 aan bij de dramaturgie van Toneelgroep Centrum, alwaar hij 21 jaar medeverantwoordelijk was voor de artistieke keus.

Het was een glorietijd waarin Centrum alle belangrijke Engelse toneelschrijvers van de Engelse  kitchen sink in Nederland uitbracht: Pinter, Osborne, Orton, Peter Nichols. Edward Bond, Alan Ayckbourn, Christopher Hampton, David Hare, Barrie Keeffe. Later werd het streven  van Toneelgroep Centrum: Nederlandse toneelschrijvers stimuleren en begeleiden: Gerben Hellinga, Herman Lutgerink, Harry Mulisch, Paul Haenen, Maria Goos, Gerard Lemmens, Martin Schouten, Ton Vorstenbosch, Peter Römer en vele anderen.  De meeste van deze stukken gingen in Bellevue in première en het theater houdt nog steeds vast aan deze traditie.

Na het eind van Centrum in 1987 kwam Alphenaar in de directie van de Rotterdamse Kunststichting. Later was hij negen jaar theatermaker van De Balie. Met de duivelskunstenaar Chaim Levano runde Alphenaar twee jaar het gezelschap Oerisol en in dat verband maakte ze vele futuristische en andere spektakels. Met Levano en Hub Mathijsen c.s. speelden zij vijftien jaar op ongeregelde tijden in het Resistentie Orkest. Ze maakten een reconstructie van de beroemde Duitse Nelson Revue, die een hit werd in de uitwisseling Amsterdam-Berlijn.

Alphenaar schreef operalibretto’s voor o.a. de componisten Willem Jeths, Theo Loevendie, Joey Roukens en Klaas ten Holt, balletlibretto’s voor choreograaf Krzysztof Pastor bij HNB. Hij was negen jaar dramaturg bij Conny Janssen Danst. Hij treedt nog op als declamator. Als spreekstalmeester in het circus heeft hij menige olifant naar de piste begeleid.

Gijsbreght van Amstel
Dood Paard / Theater Bellevue
23 dec t/m 3 jan in het Bellevue Lunchtheater
theaterbellevue.nl/gijsbreght